Στην αρχή του 2016, ένα σημαντικό εκδοτικό εγχείρημα συντελέστηκε στη χώρα μας. Η τρίτομη συλλογή επιστημονικής και καλλιτεχνικής κατάθεσης, με τίτλο «Mirrors» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Ήταν το αποτέλεσμα μιας μεγάλης κοινωνιολογικής μελέτης, άτυπης σύμπραξης Γερμανίας-Ελλάδας, που έδωσε φωνή και μελέτησε διεξοδικά τα θύματα της κρίσης που προήλθαν από την μετεξέλιξη των καπιταλιστικών κοινωνιών. Ερευνητικό δίδυμο, ο καθηγητής του ελβετικού πανεπιστημίου του Σεν Γκαλέν, Φραντς Σουλτχάις και ο καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκος Παναγιωτόπουλος.
Του Νίκου Κουρμουλή*
Στην αρχή του 2016, ένα σημαντικό εκδοτικό εγχείρημα συντελέστηκε στη χώρα μας. Η τρίτομη συλλογή επιστημονικής και καλλιτεχνικής κατάθεσης, με τίτλο «Mirrors» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Ήταν το αποτέλεσμα μιας μεγάλης κοινωνιολογικής μελέτης, άτυπης σύμπραξης Γερμανίας-Ελλάδας, που έδωσε φωνή και μελέτησε διεξοδικά τα θύματα της κρίσης που προήλθαν από την μετεξέλιξη των καπιταλιστικών κοινωνιών. Ερευνητικό δίδυμο, ο καθηγητής του ελβετικού πανεπιστημίου του Σεν Γκαλέν, Φραντς Σουλτχάις και ο καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκος Παναγιωτόπουλος. Διόλου τυχαίο αμφότεροι μαθήτευσαν στον Πιερ Μπουρντιέ και μ’έναν τρόπο συνεχίζουν το έργο του επιδραστικού κοινωνιολόγου.
Πριν από μια δεκαετία περίπου ο Σουλτχάις μαζί με την ομάδα του, πραγματοποίησε εκατοντάδες συνεντεύξεις Γερμανών πολιτών διαφόρων επαγγελμάτων, τάξεων και κοινωνικών προσλήψεων. Όλοι τους είχαν επηρεαστεί από την περιβόητη «Ατζέντα 2010». Ήταν η στροφή του καγκελάριου Γκέρχαρντ Σρέντερ προς τον οικονομικό φιλελευθερισμό, που στην πλήρη ανάπτυξη του ονομάστηκε «οικονομικό θαύμα» της Γερμανίας. Ο καθηγητής προσπάθησε να επιχειρηματολογήσει ενάντια στο «θαύμα» που φτωχοποίησε ένα κομμάτι της κοινωνίας. Στις αρχές της κρίσης, ο καθηγητής Νίκος Παναγιωτόπουλος πραγματοποίησε κάτι αντίστοιχο στην ελληνική πραγματικότητα. Τα διαφωτιστικά και εξόχως αποκαλυπτικά αποτελέσματα μπορείτε να τα διαβάσετε στο βιβλίο του, «Η οικονομία της αθλιότητας». Το αντίστοιχο γερμανικό κομμάτι ονομάζεται «Η αθλιότητα της οικονομίας» και αποτελεί μια περίληψη 400 περίπου σελίδων της ξένης έκδοσης. Αμφότεροι οι επιστήμονες κατάφεραν τα κείμενα τους να αποκτήσουν λογοτεχνική διάσταση. Να μην κλειστούν στο αυστηρό πλαίσιο της έρευνας και γι αυτό το λόγο το τρίτο βιβλίο της συλλογής προέρχεται από την γλύπτρια Βένια Δημητρακοπούλου. Της ζητήθηκε να αποδώσει μέσω της αναπαράστασης, την δική της εμπειρία από την ανάγνωση των συνεντεύξεων. Το αποτέλεσμα τιτλοφορείται «Διάλογοι/Dialoques» και περιέχει την εγκατάσταση «Mirrors». Ένας διπλός καθρέφτης της κοινωνίας που ζούμε, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.
Συνέντευξη του Νίκου Κουρμουλή με τον καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκο Παναγιωτόπουλο (αντιπρόεδρο του ιδρύματος Μπουρντιέ)
Εκείνο που χάνεις είναι πιο σημαντικό από αυτό που κρατάς, έλεγε ο Σόμερσετ Μομ. Όσο ο υφεσιακός κύκλος συνεχίζει να σφίγγει, η οικονομία της αθλιότητας είναι η κάτοψη ενός πολυεστιακού λάθους, ένας εμμονικός σχεδιασμός ή κάτι πιο βαθύ; Σίγουρα το "σημαντικό" του Μομ, δεν είναι αποκλειστικά ποσοτικό. Τι άλλο είναι;
Ένα από τα πιο χρήσιμα φιλοσοφικά εργαλεία μου, ο Πασκάλ, έλεγε πως περιπου είναι τρομερό να νιώθεις ότι διαρρέει ό,τι βρίσκεται στην κατοχή σου. Και είναι έτσι. Στην ανελέητη τάξη πραγμάτων που δημιουργεί αυτή η γενικευμένη ‘διαρροή’ που διέπει τον σημερινό κοινωνικό κόσμο και περισσότερο τον κόσμο των περισσότερο στερημένων, η απόλυτη συμμόρφωση στην τάξη γίνεται πάνω και από αυτονόητη. Για μένα αυτό το κοινωνικό γεγονός είναι τεράστιας σημασίας. Αυτό το μείζον ανθρωπολογικό γεγονός της εποχής μας, η αδυναμία των ανθρώπων να ονειρεύονται. Η έρευνα μας αυτή επιβεβαίωσε αλλά και ανέλυσε καλύτερα κάτι που είχα διαπιστώσει στο προηγούμενο βιβλίο μου, στο «Η βία της ανεργίας», πως σε περιβάλλοντα όπου περισσεύει μόνο η έλλειψη εξασφάλισης, η απόλυτη συμμόρφωση στην τάξη αντιμετωπίζεται ως θεμελιώδης τρόπος να υπάρξει μια δυνατότητα διαφύλαξης της ελάχιστης δυνατής ασφάλειας. Τίθεται με άλλα λόγια το τεράστιο θέμα, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, πολιτικό, της αυτονομίας των κοινωνικών υπάρξεων.
Προ δεκαετίας ο συνεργάτης σαςς Φραντς Σουλτχάις πραγματοποίησε δεκάδες συνεντεύξεις με Γερμανούς πολίτες διάφορων ηλικιών, επαγγελμάτων, κοινωνικών τάξεων, για να καταδείξει τις μαύρες τρύπες του οικονομικού φιλελευθερισμού στην πράξη. Εσείς ξεκινήσατε κάτι ανάλογο το 2010, όπου καταγράψατε πλήθος μαρτυριών. Με ποια κριτήρια διαλέξατε τα πρόσωπα; Ποιο ήταν το ερωτηματολόγιο; Τι προβλήματα συναντήσατε;
Για να απαντήσω σε όλα αυτά τα κρίσιμα θα έπρεπε να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες σχετικά με την ίδια τη μέθοδο που χρησιμοποιήσαμε , την κοινωνιοανάλυση. Ωστόσο για να απαντήσω έστω και συνοπτικά θα έλεγα πως στόχος της μεθόδου αυτής είναι η σώρευση των αποτελεσμάτων μιας αναστοχαστικότητας πάνω στα εργαλεία και τα κεκτημένα τόσο της αντικειμενικής ή αντικειμενιστικής γνώσης, που παράγει η ποσοτική ή η δομική ανάλυση, όσο και σε αυτά της αναλυτικής, κλινικού τύπου, πόζας που εστιάζει την προσοχή της στην ενικότητα της ιδιαίτερης περίπτωσης
Τι είναι η κοινωνιοανάλυση;
Η μέθοδος της κοινωνιοανάλυσης παρουσιάζει αναλογίες με την ψυχανάλυση, καθώς βασίζεται σε μια εκτεταμένη, ενίοτε επαναλαμβανόμενη, ακρόαση ενός ενικού ατόμου, ακρόαση η οποία στοχεύει να διευκολύνει την έκφραση βαθιών διαθέσεων και συγκρούσεων που συνδέονται με αντικειμενικές καταστάσεις και αντιφάσεις. Η κοινωνιοανάλυση, αποτελεί μια μέθοδο η οποία επιβάλλεται σε όλες αυτές τις ερευνητικές περιπτώσεις που δεν μπορούν να προσεγγιστούν με τις διαθέσιμες μεθόδους, οι οποίες, ωστόσο, παραμένουν έγκυρες για όλες τις άλλες περιπτώσεις. Συνοπτικά θα μπορουσα να πω πως δίνοντας το λόγο στα κοινωνικα υποκείμενα επιχειρούμε να εντοπίσουμε τις αντικειμενικές συνθήκες που τους προσδιορίζουν και να συλλάβουμε όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο το καθημερινό βίωμα κινητοποιεί τα αισθήματα και τις παραστάσεις αλλά και τον τρόπο με τον οποίο τα υποκείμενα αυτά, μέσα από την αναζήτηση νοήματος, προσπαθούν να εξορθολογικεύσουν και να επεξεργαστούν τα βιώματά τους. Η κοινωνιοανάλυση ενεργοποιεί μια κλινική ανθρωπολογία και μια διαγνωστική, με την έννοια του Foucault, προσέγγιση, δηλαδή μια μορφή γνώσης που αποσκοπεί στον ορισμό και τον προσδιορισμό αντικειμενικών διαφορών.
Οι αφηγήσεις των ανθρώπων ύστερα από την επεξεργασία σας, δεν πέφτουν σε στείρους ψυχολογισμούς. Διατηρούν την προφορική τους διάσταση, αλλά μ'έναν τρόπο μετατρέπονται σε λογοτεχνία. Μια απτή λογοτεχνία που είναι de facto αληθινή. Πείτε μας περισσότερα γι αυτό.
Σωστα το επισημαίνετε. Κατ’αρχας το πρωτο που σημειώνεται συνδεεται με ότι σας ειπα μόλις τωρα. Το επεκτεινω λίγο. Η κοινωνιανάλυση επιχειρεί να καταστήσει σαφές πως τα στοιχεία της πραγματικότητας, τα οποία η ψυχανάλυση συχνά αποκλείει ή τα αντιμετωπίζει ως οθόνες και ενίοτε ως αντιστάσεις και τα οποία εξετάζει η κοινωνιολογία, μπορούν να περιέχουν κατάλληλες πληροφορίες για πράγματα που διερευνά η ίδια ψυχανάλυση. Εννοιες που συγκροτούν το τεχνικό οπλοστάσιο της κοινωνιοανάλυσης, όπως αυτές του πεδίου, της θέσης και της διάθεσης, του συμφέροντος, του ευφημισμού, της άρνησης και της απώθησης και κυρίως της συμβολικής βίας και της έξης που ριζώνει μέσα στο σώμα, και οι οποίες δίνουν βαρύνουσα θέση στο ζήτημα του νοήματος και στην προβληματική της κοινωνικής καταγωγής, παραχωρούν στο ασύνειδο και στην ψευδαίσθηση μια πραγματική διάσταση, συνδέουν τη δομή με τη γένεση, την ομιλία με το σώμα, το υποκειμενικό βίωμα με τον αντικειμενικό ντετερμινισμό, και αντιμετωπίζουν διαλεκτικά την πραγματικότητα μέσα από τη συγκρουσιακότητα. Και ερχομαι στο δευτερο ζητημα που μου θέτετε. Πράγματι, επεξεργασθήκαμε με τετοιο τρόπο το υλικο μας ώστε να επιτρέπεται στον αναγνώστη η υιοθέτηση της άποψης του κοινωνικού επιστήμονα, του ειδικού της αντικειμενοποίησης, και, έτσι, να του προσφέρεται μια δυνατότητα κατανόησης της θέσης από την οποία (οφείλει να) βλέπει ο ειδικός τον ερωτώμενο και, κατ’ επέκταση, τηςθέσης από την οποία βλέπουν τα πράγματα κατηγορίες ανθρώπων που βιώνουν κρίσιμες μορφές οδύνης, του τρόπου αντίληψης της πραγματικότητάς τους, της οποίας είναι προϊόντα. Και αυτό το προσπαθήσαμε να γίνει μέσα από συνθετικά και κατασκευασμένα κείμενα που αντιμετωπίζονται πράγματι ως οιονεί διηγήματα. Θελαμε αυτά τα κείμενα να μπορέσουν να ασκήσουν στον αναγνώστη, όσο είναι δυνατόν, τις επιδράσεις που θα απέκλειε, μέσω των αναγκαίων διαδικασιών ρήξης και κατασκευής, η ενεργοποίηση των περίπλοκων εννοιών και τεχνικών μιας καθαρά διανοητικής ανάλυσής τους.
Η αντιπαράθεση Γερμανίας-Ελλάδας, αποφεύγει τον εύκολο δρόμο του λαϊκισμού και ανοίγεται σε ένα ευρύτερο πεδίο κυριαρχίας. Τι ακριβώς συμβαίνει εδώ, στην καρδιά της Ευρώπης;
Πράγματι, νομίζω ότι αν λειτουργεί η αντιπαράθεση της πρόσφατης ελληνικής και γερμανικής εμπειρίας που προτείναμε στο κοινό, είναι ακριβώς επειδή αφορά κάτι που υπερβαίνει ξεπερνά την τοπική και χρονική κρίση, και παραπέμπει στην πραγματικότητα σε μια τέραστιας σημασίας αλλαγή σε πανευρωπαϊκό επίπεδο – και ακόμα παραπέρα. Δεν έχουμε να κάνουμε με μια απλή χρηματοπιστωτική κρίση Έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία μετασχηματισμού των καπιταλιστικών κοινωνιών, η οποία αρχισε τη δεκαετία του 1970 και εκφράζει ό,τι ονομαζει ο Μπουρντιέ «μετάβαση από την κυριαρχία στην οικονομική τυραννία», την πραγμάτωση της ολοένα ευρύτερης επικράτησης της οικονομικής λογικής έναντι των άλλων τομέων κοινωνικής δραστηριότητας, στους αντίποδες της ιστορικής διαδικασίας αυτονόμησης των μικρόκοσμων της κοινωνικής ζωής.
Κάνετε λόγο για τις μορφές της οδύνης. Ποιες είναι και πως τις αναλύετε;
Μελετησαμε καταρχας τις πολλές και γνωστές ιδιαίτερες «οδύνες κατάστασης» που παραγονται από τον βίαιο περιορισμό των επιβιοτικών διεξόδων, οδύνες περισσότερο συνδεδεμένες με την απουσία των απολύτως αναγκαίων κοινωνικών και οικονομικών όρων για την κοινωνική αναπαραγωγή των κοινωνικών υποκειμένων. Εξετάσαμε τις
ποικίλες μορφές «οδυνών θέσης» που βιώνουν, σήμερα, μια σειρά άνθρωποι εξαιτίας των διαφόρων μορφών, λιγότερο ή περισσότερο, διευρυμένης κοινωνικής, υποβάθμισης, απόταξης που υπέστησαν. Και βέβαια τις «οδύνες πίστης», αυτούς τους τύπους των οδυνών οι οποίες απορρέουν από την αποδόμηση της δοξικής σχέσης που διατηρούν τα κοινωνικά υποκείμενα με τον κόσμο τους, της σχέσης δηλαδή αυτής που καθιστά τον κόσμο αυτονόητο και φυσικό, ένα κόσμο στον οποίο μπορούν να τα κοινωνικά υποκείμενα να κατοικήσουν και να κατοικηθούν από αυτόν, να του ανήκουν και να τους ανήκει.
Η απεύθυνση που λογίζονταν και ως σύνθημα "η Ευρώπη των λαών" μπορεί να σταθεί σήμερα ή όχι
Κοιτάξτε η Ευρώπη οικοδομείται εδώ και καιρό με κύριο άξονα τις εξουσίες και τους κατέχοντες εξουσία, και οποιαδήποτε κριτική προσέγγιση της Ευρώπης τείνει να καταδικαστεί, στην καλύτερη περίπτωση να παραμείνει αναποτελεσματική και άχρηστη και, στη χειρότερη, να ενισχύσει τη νέα ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων η οποία με τη σειρα της ενισχύει εξ αντικειμένου τις απαρχαιωμένες αντιστάσεις ενός αντιδραστικού εθνικισμού. Πρέπει να αναζητηθούν οι όροι που θα επιτρέψουν τη μετατροπή των κρισιμων ζητημάτων που ταλανίζουν την ευρωπαικη συνοχή και ολοκληρωση σε αντικείμενα επεξεργασίας σε όσο το δυνατόν πιο συλλογική κλίμακα καθώς και να υπάρξει μια εξαντλητική εξέτασή τους με βάση τις ιδιομορφίες των διαφόρων εθνικών δομών ώστε να επιτευχθεί ο καλύτερος δυνατός συντονισμός των δράσεων για την υπέρβαση των εμποδίων που αναχαιτίζουν την υλοποίηση του ευρωπαικού στόχου. Η ασάφεια που προκύπτει συνεχώς από τις αποφάσεις των συλλογικών ευρωπαικών οργάνων οδηγεί στη σύγχυση και κατ’ επέκταση στην αποδοχή της παραίτησης από το ευρωπαικό πρόταγμα ως φυσικής αναγκαιότητας.http://www.stokokkino.gr/article/1000000000028023/Mirrors-I-upereksousia-tis-oikonomias
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου